Fotograaf: ©Larissa van Horen
 

De Stichting Open Monumentendag werd in 1986 opgericht, in een tijd dat in Nederland ingrijpende wijzigingen in de monumentenzorg op stapel stonden. Met de nieuwe Monumentenwet 1988 zou de Nederlandse monumentenzorg verregaand worden gedecentraliseerd, waarbij taken van de rijksoverheid werden overgeheveld naar gemeenten. Monumenten en monumentenzorg kwamen daardoor dichter bij burgers te staan, maar hoe dicht stonden burgers eigenlijk bij hun monumenten? En was er wel voldoende draagvlak onder de bevolking om monumenten te willen behouden?

Particuliere monumentenorganisaties namen het initiatief om een flinke impuls te geven aan de algemene kennis over monumenten en daarmee aan het draagvlak voor behoud. In 1987 werd daarom, naar voorbeeld van Frankrijk, de Open Monumentendag in Nederland geïntroduceerd. Het enthousiasme was groot. Open Monumentendag bracht op laagdrempelige wijze een breed publiek met monumenten in aanraking en vergrootte zo de belangstelling en daarmee de instandhouding van monumenten.

In 2016 heeft de VriendenLoterij (voorheen BankGiro Loterij)  zich verbonden als hoofdpartner aan de Open Monumentendag. Daarmee is de naam aangevuld tot VriendenLoterij Open Monumentendag. In datzelfde jaar is Stichting Open Monumentendag opgegaan in Stichting Nederland Monumentenland.

VriendenLoterij Open Monumentendag heeft zich in de loop der jaren verder ontwikkeld. Vanaf 1996 hebben thema’s voor een inhoudelijke verdieping van Open Monumentendag gezorgd. Onderwerpen die afgelopen jaren aan bod kwamen waren Industrieel erfgoed (1996), Schoolgebouwen (1997), Historische bouwmaterialen (1998), Monumentaal groen (1999), Water (2000), Wonen (2001), Handel (2002), Boerderijen (2003), Verdediging (2004), Religieus erfgoed (2005), Feest! (2006) Moderne Monumenten (2007), Sporen (2008), Op de Kaart (2009), De smaak van de 19e eeuw (2010), Nieuw gebruik Oud gebouw (2011), Groen van Toen (2012), Macht & Pracht (2013), Op reis (2014), Kunst & Ambacht (2015), Iconen en Symbolen (2016), Boeren, burgers en buitenlui (2017), In Europa (2018), Plekken van plezier (2019) en in 2021 is het thema Inclusie.