De Stichting Open Monumentendag werd in 1986 opgericht, in een tijd dat in Nederland ingrijpende wijzigingen in de monumentenzorg op stapel stonden. Met de nieuwe Monumentenwet 1988 zou de Nederlandse monumentenzorg verregaand worden gedecentraliseerd, waarbij taken van de rijksoverheid werden overgeheveld naar gemeenten. Monumenten en monumentenzorg kwamen daardoor dichter bij burgers te staan, maar hoe dicht stonden burgers eigenlijk bij hun monumenten? En was er wel voldoende draagvlak onder de bevolking om monumenten te willen behouden?

Particuliere monumentenorganisaties namen het initiatief om een flinke impuls te geven aan de algemene kennis over monumenten en daarmee aan het draagvlak voor behoud. In 1987 werd daarom, naar voorbeeld van Frankrijk, de Open Monumentendag in Nederland geïntroduceerd. Het enthousiasme was groot. Open Monumentendag bracht op laagdrempelige wijze een breed publiek met monumenten in aanraking en vergrootte zo de belangstelling en daarmee de instandhouding van monumenten.

Open Monumentendag maakt deel uit van een groter geheel, de European Heritage Days. De eerste Open Monumentendag in Nederland werd in 1987 georganiseerd in navolging op een eerder Frans initiatief. Vervolgens organiseerde het Comité voor Cultureel Erfgoed van de Raad van Europa in 1989 een internationaal overleg over eventuele Europese Monumentendagen. Dit leidde tot de eerste European Heritage Days in 1991. In dat jaar deden er elf landen mee. Inmiddels wordt Open Monumentendag in vijftig landen georganiseerd.