Elk jaar in het tweede weekend van september is het Open Monumentendag. Tijdens dit weekend openen duizenden monumenten gratis hun deuren voor het grote publiek. Open Monumentendag verbindt mensen met monumenten en laat zien dat de verhalen en schoonheid van monumenten een verrijking voor onze leefomgeving en voor onszelf zijn. Open Monumentendag is met jaarlijks ruim een miljoen bezoekers (2022: 1,3mln) het grootste gratis culturele evenement in Nederland. Open Monumentendag maakt deel uit van een groter geheel, de European Heritage Days. Inmiddels worden er in vijftig landen vergelijkbare evenementen georganiseerd.

De eerste Open Monumentendag in Nederland werd in 1987 in navolging van Frankrijk georganiseerd. Op Open Monumentendag worden monumenten gratis voor het publiek opengesteld, om zo de publieke belangstelling voor monumenten en het draagvlak voor monumentenzorg te vergroten. Niet alleen openen de duizenden monumenten gratis hun deuren voor het Nederlandse publiek, er worden ook ontelbaar veel activiteiten georganiseerd: tentoonstellingen, rondleidingen, fietsroutes, wandelingen, muziekvoorstellingen maar ook veel activiteiten voor jeugd.

In 2023 is het twintig jaar geleden dat het UNESCO verdrag voor de Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed is gesloten en dat vieren we door het thema ‘Levend erfgoed’ in 2023 te koppelen aan Open Monumentendag. Levend Erfgoed, oftewel immaterieel, zijn de culturele gebruiken, tradities en ambachtelijke vaardigheden die mensen van huis uit hebben meegekregen, die zij zich eigen hebben gemaakt en die zij op hun beurt weer doorgeven. Deze vorm van erfgoed is voortdurend in beweging en verandert met de tijd mee. Denk aan het ambacht van de molenaar, de klompenmaker, heggenvlechters, of aan de Caribische verteltraditie Anansi, Gregoriaanse zang, de danskunst bubbling, bloemencorso’s, fanfares, het bakken van poffertjes en de Indische rijsttafeltraditie.  (Levend) erfgoed verbindt ons allemaal. Levend Erfgoed zal tijdens het Open Monumentendag weekend extra aandacht krijgen in en om de opengestelde monumenten in Nederland.

Deze 37ste editie van Open Monumentendag start spectaculairder dan ooit. Voor het eerst in de geschiedenis zal Open Monumentendag op de vrijdag (8 september 2023) voorafgaand aan het weekend, een grootschalige publieksopening kennen. Deze opening vindt plaats in de binnenstad van Zwolle.

Open Monumentendag kent een decentrale opzet: in iedere deelnemende gemeente werkt een groep vrijwilligers (een comité) actief mee aan het samenstellen en de praktische uitvoering van het Open Monumentendag programma. Het landelijke projectbureau van Open Monumentendag is onderdeel van stichting Nederland Monumentenland en ondersteunt de 300 comités in Nederland zo goed mogelijk, coördineert, stelt materialen ter beschikking en wisselt kennis- en informatie uit. In totaliteit wordt Open Monumentendag gedragen door circa 18.000 vrijwilligers in Nederland. Elk jaar kiest het projectbureau een landelijk thema waarin de programma’s worden gegoten.